Açıklamalar ve Örneklerle Enflasyon

Bu yazı, enflasyon ve bununla bağlantılı tüm unsurlara dair temel bilgileri öğrenmenize yardımcı olacak.

Enflasyon nedir?

Enflasyon oranı, başka unsurlar da hesaba katılsa bile, döviz kuru hareketlerinin en önemli belirleyicilerinden biridir.

Basitçe ifade etmek gerekirse, enflasyon; mal ve hizmetlerin genel fiyat seviyesinin zaman içerisinde sürekli olarak artmasıdır. Fiyatlar yükseldiğinde, bir kişinin belli bir miktar parayla satın alabileceği mal sayısı azalır. Örneğin, dün elinizde 5 dolar vardı ve bu parayla beş adet çikolata alabiliyordunuz, ancak bugün aynı 5 dolara yalnızca üç çikolata alabiliyorsanız, bu durumda enflasyon yüksektir.

Enflasyon türleri

Her enflasyon türü yıkıcı değildir. En zayıf olandan en güçlüye kadar farklı seviyelerde olabilir.

Sürünen enflasyon

Sürünen ya da hafif enflasyon, fiyatların yılda %3 veya daha az artması anlamına gelir. ABD Merkez Bankası (Fed), fiyat artışları %2 veya daha düşük olduğunda bunun ekonomik büyümeye katkı sağladığını kabul eder. Bu, organik ekonomik büyümenin yoludur. Bu nedenle Fed, %2’lik enflasyonu hedef seviye olarak belirlemiştir.

Yürüyen enflasyon

Bu, genellikle %3 ila %10 arasında değişen yoğun veya yıkıcı bir enflasyon türüdür. İnsanlar, yarın fiyatların çok daha fazla artacağını düşündükleri için ihtiyaçlarından fazlasını satın almaya başlar. Bu da talebin daha da artmasına yol açar ve tedarikçiler de maaşlar da bu artışı karşılayamaz hale gelir. Sonuçta, temel mal ve hizmetler çoğu insan açısından aşırı pahalanır.

Koşan enflasyon

Enflasyon %10’un üzerine çıktığında, bu durum ülke ekonomisi için zararlı hale gelir. Dahası, yabancı yatırımcılar bu ülkeden uzak durur ve gerekli sermaye akışı kesilir. Ekonomi istikrarsızlaşır ve hükümet liderlerinin güvenilirliği sarsılır. Koşan enflasyon her ne pahasına olursa olsun önlenmelidir; aksi takdirde ekonomik buhranı tetikleyebilir.

Koşan enflasyon, hiperenflasyona göre çok daha sık görülen bir ekonomik durumdur ve zaman zaman ekonomik açıdan en gelişmiş ülkelerde bile ortaya çıkabilir. Örneğin, İkinci Dünya Savaşı sonrası yıllarda (1945-1952) ve 1970’lerde OPEC’in petrol fiyatlarını artırmasıyla birlikte şiddetli enflasyon yaşanmıştır.

2000’li yıllarda ise bu tür enflasyon yaşayan ülke sayısı ciddi şekilde azalmıştır. Bu dönemde en yüksek oran, %23 ile 2004–2005 yılları arasında Angola’da görülmüştür.

Hiperenflasyon

Hiperenflasyon, fiyatların ayda %50’nin üzerinde arttığı durumlarda ortaya çıkar. Oldukça nadir görülen bir olaydır. Genellikle, hükümetlerin savaş giderlerini karşılamak için para basması sonucunda ortaya çıkar. 1920’lerde Almanya'da, 2000’lerde Zimbabve'de ve 2010’larda Venezuela'da yaşananlar hiperenflasyona örnek gösterilebilir. ABD’de de İç Savaş döneminde hiperenflasyon yaşanmıştır.

Dezenflasyon ve Deflasyon

Deflasyon, paranın satın alma gücünün artmasına yol açar. Başka bir deyişle, elinizde aynı miktarda para olsa bile, fiyatlar daha düşük olduğu için paranızla daha fazla şey alabilirsiniz. Deflasyonun en net örneklerinden biri, ABD’de yaşanan Büyük Buhran’dır.

Deflasyon, gayrisafi yurt içi hasıla (GSYİH) açısından son derece yıkıcı olabilir. Çünkü insanlar, fiyatların daha da düşmesini bekleyerek harcama yapmaktan kaçınır. Bu nedenle merkez bankaları yalnızca enflasyona değil, deflasyona da karşıdır.

Dezenflasyon, fiyatların artmakta olduğu önceki döneme kıyasla, tüketici fiyat seviyesindeki artışın yavaşlaması durumunda ortaya çıkar.

Stagflasyon

Peki bu nasıl mümkün olabilir? Ekonomik büyümeyi canlandıracak yeterli talep olmadığı halde fiyatlar neden yükselir?

Bu olgu, ABD'nin 1970’lerde altın standardını terk etmesiyle ortaya çıktı. Değeri artık altına bağlı olmayan dolar hızla değer kaybetti. Aynı dönemde altın fiyatları fırladı. O dönemde Fed Başkanı olan Paul Volcker, fon faizi oranını çift haneli seviyelere yükselterek stagflasyonu sona erdirdi. Bu oranı yeterince uzun süre yüksek tutarak, enflasyonun daha da artacağı yönündeki beklentileri ortadan kaldırdı.

Ücret enflasyonu

Ücret enflasyonu, nominal ücretlerin artması anlamına gelir. Yani çalışanlar daha yüksek maaş almaya başlar. Elbette herkes kendi maaşının artmasını ister; ancak ücret artışları, maliyet enflasyonunun bir unsurudur. Bu da bir şirketin mal ve hizmetlerinin fiyatlarının yükselmesine yol açabilir.

Temel enflasyon

Temel (ya da diğer adıyla altta yatan) enflasyon, ekonomide çoğunlukla piyasa dinamiklerinden kaynaklanan enflasyonist baskıları ölçer. Yani sadece arz ve talep koşullarını yansıtan fiyat değişikliklerini kapsar.

Bu tür enflasyon, eğer ekonomide bir kapasite fazlası, arz şoku, aşırı fiyat değişimleri ya da öngörülemeyen başka türden dengesizlikler yoksa zamanla artmaya devam eder.

Temel noktalar

Çekirdek enflasyon

Çekirdek enflasyon oranı, gıda ve enerji haricindeki tüm kalemlerdeki fiyat artışlarını ölçer. Gıda ve enerji fiyatları mevsimsel etkiler nedeniyle son derece değişken olduğundan bu ölçüme dahil edilmez. Bu iki kalemin hariç tutulması, temel enflasyon eğilimlerini ölçmek açısından çekirdek enflasyon oranını, genel (manşet) enflasyona kıyasla daha isabetli kılar. Bu nedenle merkez bankaları, para politikalarını belirlerken çekirdek enflasyon oranını esas almayı tercih eder. Uzun vadeli enflasyon eğilimlerinin analizinde ana gösterge olarak bu oranı kullanır. Yine de, yakıt fiyatları uzun süre boyunca artmaya devam ederse, bu durum fiyat beklentilerini yükselterek çekirdek enflasyonu da etkileyebilir.

Çekirdek TÜFE ve Çekirdek PCE

Çekirdek enflasyon hem Çekirdek Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE) hem de Çekirdek Kişisel Tüketim Harcamaları Endeksi (PCE) ile ölçülür. TÜFE, hane halkının satın aldığı mal ve hizmetlerin fiyatlarını ölçer. PCE ise tüketiciler tarafından satın alınan mal ve hizmetlerin fiyatlarını temsil eder. Bu endekslerin "çekirdek" versiyonlarına yine gıda ve enerjiy dahil değildir. Çekirdek TÜFE ve çekirdek PCE, birbirine çok benzeyen iki göstergedir; her ikisi de ekonomideki enflasyon düzeyinin ne kadar olduğunu belirlemeye yardımcı olur.

Enflasyonun hesaplanması

Artık enflasyonun tüm tanımlarını öğrendiğimize göre, bu olguyu nasıl ölçebileceğimize ve analiz edebileceğimize bakalım.

Enflasyon nasıl ölçülür?

Enflasyon, fiyatların yıldan yıla yüzde olarak ne kadar değiştiğini gösteren enflasyon oranı ile ölçülür. Enflasyon oranı birkaç farklı yöntemle hesaplanabilir:

1. Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE), tüketicilerin belirli bir dönemde satın aldığı mal ve hizmetlerin toplam maliyetini ölçer. Bu ölçüm, hanehalkı anketlerine dayalı olarak oluşturulan belirli bir mal sepeti üzerinden yapılır. Sepetteki maliyet artışı enflasyonu gösterir. Bu sepet; gıda ve içecek, sağlık hizmetleri, ulaşım gibi çeşitli grupları içerir.

2. Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE) ise, enflasyonu üretici açısından ölçer. ÜFE, üreticilerin yurt içinde üretilen mal ve hizmetler için aldığı ortalama fiyatları ölçer. Bu endeks, temsilî bir mal sepetindeki ürünlerin mevcut satış fiyatlarının belirli bir baz yıldaki fiyatlarına bölünüp 100 ile çarpılmasıyla hesaplanır.

3. Yaygın olarak kullanılan üçüncü göstergemiz Kişisel Tüketim Harcamaları (PCE) Endeksidir. PCE, üreticilerden elde edilen GSYİH verilerine dayanarak hanehalkı tarafından tüketilen mal ve hizmetlerin fiyat değişimlerini ölçer. TÜFE kadar kesin bir gösterge değildir, çünkü sadece TÜFE’deki fiyat tahminlerine değil, diğer kaynaklardan elde edilen tahminlere de dayanır. Her üç endekste de, bir yıldan diğerine yaşanan artış enflasyonun göstergesidir.

Trader’lar neden enflasyonla ilgili bilgi sahibi olmalı?

Enflasyon yüksek olduğunda, merkez bankası faiz oranını artırır. Bunun sonucunda ilgili para birimine olan talep artar çünkü yüksek faiz oranı, yabancı yatırımcıları çeker. Böylece döviz kuru yükselir. Bunun tersine, enflasyon çok düşükse merkez bankası faiz oranını düşürebilir. Bu durumda da para birimine olan talep büyük olasılıkla azalır ve döviz kuru düşüşe geçer.

Böyle bir gelişme tüm para birimlerini, ama en çok da ABD dolarını etkiler, çünkü ABD şu anda %7,5’lik bir enflasyonla mücadele halinde.

Bir örnek üzerinden bakalım:

Enflasyon düşüşe geçtiğinde, trader’lar genellikle Fed'in daha ılımlı davranacağını ve dolayısıyla hisse senedi ve tahvil fiyatlarının yükseleceğini öngörür. Öte yandan enflasyon yükseliyorsa, trader’lar Fed’in daha sıkı politikalar izleyeceğini düşünerek emtia gibi somut varlıkların değer kazanacağı beklentisiyle işlem yapar.

Trader’lar, açıklanan TÜFE verisinin beklentilerden daha güçlü mü yoksa daha zayıf mı geldiğini düzenli olarak takip eder. Bu veriler açıklanmadan önceki belirsizlik anı, işlem yapmak için harika bir fırsattır; çünkü sonuç ne olursa olsun piyasada volatilite yaratır ve bu da işlem stratejileri açısında birçok fırsatlar sunar.

Özetle, her enflasyon türü korkulacak bir şey değildir. Hatta tam tersine, TÜFE, ÜFE ve PCE açıklamaları sırasında piyasadaki hareketlilikten faydalanmak için harika bir işlem fırsatı sunar.